Pawngkam Thlennak Kong Zohnak- Then 1nk

See the source image

Pawngkam thlennak timi hi a tlangpi in phun 3 ah then a si. Vawlei (Land) sining ai thleng. Vawlei tuamtu thli (Atmosphere) umtu ning ai thleng. Cun, Ti (water) umtu ning ai thleng.

Vawlei Sining Ai Thleng

A luancia kum zabu pahnih ri khan minung milu a karh vima tikah; khua, ram, le lo pawl hna zong kauh le samh a si. Cunihcun, thingkung hna le vawlei a zorchuk ter ngaingai. Culakahcun, tupi pawl hna hi faak bikin hau an si hna i, minung nih kan herhmi thil pawl; innsaknak, thilri sernak tibantuk ah kan hman hna. Cuccah, cheu li cheu khatnak tlawm lawng hi kokek tupi chungin a him i cu pawl hna cu, Africa ram tupi, Asia tupi hna le South America tupi pawl an si. Cu hna pawl zong cu a zorchuk lei an panh thliahmah.

Vawlei cung tupi ngan bik Taiga tupi (India le China pahnih fonh nakin angan deuh)-Asia-Europe-North America- 4633225 square miles 

Vawlei Tuamtu Thli Umtu Ning Ai Thleng

Kan vawlei pi hi ai dang ciomi thlizual tom nih a tuam. Cunihcun, vawlei cungah a nungmi thilnung kan zapi caah nunnak; oxygen, thlithiang le, carbon dioxide a kan pek. Cupinah, a kih tuknak hnga lo ding ah siseh, a lum tuknak hnga lo ding caah siseh, a kan kham piak. Asinain, minung hna nih chemicals khuvai pawl kan chuahmi ruangah tampi in a pem cang. Cunihcun, acid ruah asurter khawh i lum tuknak zong a chuahter khawh thiamthiam. Cu acid ruah surnak nihcun thingkung tampi, thilnung pawl hna le ti chung um nga tampi a thah khawh hna. Minung ca hmanh ah, acid khu kan dawp tikah thawchuah i harhnak le cuap cancer tiang a chuahter khawh. 

See the source image
Ti Umtu Ai Thleng

Ti thiang cu thilnung kan caah a biapi bikmi pakhat a si. Ti cu minung nih a phunphun ah kan hman. Din dingah siseh, tawlnak ah siseh, khualtlawnnak ah siseh, mei thahnak ah siseh, electric laaknak ah siseh, suikhor cawhnak ah siseh, a dangdang thil tampi ah kan hman hna. Cupinah, kan ei awk ding asimi rawl ca zongah ti kan hman. Zatuak 70% tluk hi tiva in kan lakmi ti a si i, a dang hi vawlei tangin kan laak hna. Cucu, cinthlaknak ah siseh, lo saram pawl caah kan hman. Electric caah ti khamnak, cinthlaknak caah ti lam sialnak tibantuk pawl nih ti i zatlonak a chuahter.


Cupinah, minung nih kan tuahsernak ruangah, hnawm hlonhnak tibantuk siseh, a dangdang ruangah tiva tampi din khawh an si ti lo. Tiva tampi ahna a cat. Cunihcun, saram pawl; va, nga, le adangdang thingkung hna le thilnung tampi cihmihnak lei a panhter. 

Vawlei cung a ngan bikmi tikham (Tarbela tikham-Pakistan ram um) 
See the source image

Pawngkam Thlennak Nih A Chuahter Mi That Lonak Pawl

China ram Bejing khuapi te hna ahcun "hmaihuh-mask" i hruk loin chawh khawh silo. A chung ummi minung hna tuahsernak ruangah, thli a hnawm tuk hringhrang i; cunihcun zawtnak phunphun a chuahter. Cutikah, mirum cheu khat nihcun Australia ram ah thli thiang (Oxygen bottle) an i cawk. 



Cu thil pawl hna cu zeiruangah dah a chuah tiah cun, minung duhfah hakkauh tuk ruang ah siseh, fim cawnnak kan chambau ruang ah siseh, cozah that lo ruangah le nifatin kan hmanmi thil pawl a fate ah kan ruahmi hna in an si. A naimi te kalnak zongah; motor, motorcycle, adang seh thilri pawl kan hmang hna. Mirum pawl hna nih, pumpak miaknak caah sehzung ngan pipi an sernak, pawngkam kilven thiam lonak, lo duahnak siseh; afa bik rawl chumhnak le kuak khu tiang in ai tel. Cunihcun, minung (kanmah lila) ngandamnak faak ngaiin a hnursuan. Khuhhring ngeihnak (asthma), cuap le lung that lonak tibantuk pawl a chuahter.

Thiamsang pawl nih an tuak ning ah, kum fatin minung nuai 3.5 tluk hi, motor (seh thilri) khuvai ruangah, sehzung in a chuakmi khuvai ruangah le lo duahnak tibantuk pawl in an thi tiah an ti. Cuvebantukin, nuai 4.3 tluk hi, lungmeihol hmang seh khuvai pawl hna le chumhnak le lumnak nih achuah termi khuvai pawl in an thi ve i a hlei in ram thangcho ram ko ah a zualmi a si. Asia ram cheu khat le Africa ram hna ahcun, thli thiang lo dawpnak ruang ah kum fatin a thimi hi a karh chin vima. Culakahcun, India ram hi thli thianglo a tam biknak hmun a si i; (WHO) nih, "Vawlei cung khuapi hnawm bik hrap cheu tluk, khuapi 40 hi India ah a um," tiah a ti. Cunihcun, kum fatin minung nuai cheu tluk nunnak hi a sunghter.

Nota: India electric an laak ning hi 70% hrawng hi lungmeihol khanghnak he pehtlai in a si i, ramdang in an hmuhmi a si. Australia zong nih kum fatin nuai 47 tonnes of coal peng a kuat ve. 

Ref: Oxford big ideas, Wikipedia, listsurge.com, answers.com





Comments

Rel Bikmi Ca